Workshop : Invloed van demografie en klimaat op (ver)bouwen van scholen

Kunnen klimaatthema’s en demografische evoluties het ontwerp en de uitvoering van schoolgebouwen beïnvloeden?

Ontdek hoe architecten en wetenschappers het verband leggen tussen klimaatthema’s en demografische evoluties. Maak kennis met innovatieve oplossingen, ontwerpen en cases.

De (school)bouwwereld ondergaat een enorme transformatie. In vele scholen is er meer aandacht om een beter klimaatbeleid te voeren. De circulaire school van de toekomst staat nu al in de stijgers. En uit de capaciteitsmonitor van de Vlaamse overheid blijkt dat het secundair onderwijs in de komende jaren een belangrijke behoefte heeft aan bijkomende plaatsen.

Klimaat en circulariteit in scholen(bouw) – feiten, uitdagingen, urgentie & opportuniteiten

‘Klimaat’ omvat veel verschillende aspecten. Volgens het KNMI is het klimaat het gemiddelde weer over een bepaalde periode (gemiddeld 30 jaar). Zuhal Demir, Vlaams Milieuminister, noemt het ‘De uitdaging van de eeuw’. Anuna en Kyra stellen: ‘wij zijn het klimaat’. “Wat ‘het klimaat’ betreft, zitten we allemaal op hetzelfde schip”, aldus Professor Jean Pascan van Ypersele de Strihou. De aarde warmt op en menselijke activiteit is één van de grote oorzaken. De impact kan niet onderschat worden. Toch beschikken we vandaag reeds over tal van technologieën die hun bijdrage kunnen leveren om ‘worst case’ scenario’s te vermijden.

Wat zijn de feiten? Onze atmosfeer is zeer mooi, maar ook dun en kwetsbaar. Deze dient als isolatielaag rond de planeet. Omdat we de atmosfeer echter als vuilnisbak voor onze broeikasgassen gebruiken, maken we de isolatielaag rond de planeet dikker. Resultaat? De aarde warmt op en ons klimaat verandert. Sinds 1950 hebben we steeds vaker dagen met extreme hitte en extreme regenbuien. De gemiddelde temperatuur is waarschijnlijk op weg om de houdbaarheidstemperatuur voor het ijs op Groenland en een deel van de Antarctische ijskap te overschrijden. Hierdoor ontstaat een reël risico dat de gemiddelde zeespiegel de komende eeuw met enkele meters zal stijgen. Wist je overigens dat het Arctische ijs smelt à rato van 1.000.000.000m3 per dag? Wordt Gent de nieuwe ‘Koningin der badsteden’?

Niet enkel de opwarming van de aarde, maar ook de toenemende luchtvervuiling heeft zijn impact. De bronnen van luchtverontreiniging zijn in grote lijnen dezelfde als die het klimaat beïnvloeden: fossiele brandstoffen, verbranding van hout en biomassa. Luchtverontreiniging doodt circa 7 miljoen mensen per jaar, waarvan 500.000 in Europa.

Het voortbestaan van de mensheid en ecosystemen moet een veel hogere politieke prioriteit krijgen. Alsof we allemaal voor ons leven rennen.

Jean-Pascal van Ypersele de Strihou

De klimaatproblematiek stelt onze samenleving van de 21ste eeuw dus voor een bijzonder grote uitdaging. Indien we ‘worst case’ scenario’s willen vermijden en onder een gemiddelde globale opwarming van 1,5°C wensen te blijven, dienen we de globale uitstoot in alle sectoren drastisch naar beneden brengen. Dit vereist niet enkel nieuwe technologieën, maar heeft ook een grote impact op de manier waarop we leven, werken, wonen en handelen. De bouwsector speelt hier een cruciale rol. De overstap maken van een lineair naar circulair bouwproces biedt een deel van de oplossing.

Scholen circulair (ver)bouwen – een praktische leidraad

Circulair bouwen gaat uit van het principe dat een gebouw tijdens zijn levensduur gemakkelijk aanpasbaar is en uiteindelijk ook eenvoudig te demonteren, zodat hergebruik van materialen en integrale bouwdelen mogelijk wordt. Zo worden natuurlijke hulpbronnen niet onnodig uitgeput, wordt onze leefomgeving niet onnodig vervuild en wordt ook heel wat energieverbruik vermeden. En toch gaat het bij circulair bouwen om heel wat meer dan het gebouwniveau.

Een circulaire economie is een andere manier van omgaan met grondstoffen en materialen. In de huidige economie worden producten gemaakt, gebruikt en weggegooid (daarom wordt ze als lineair beschouwd). In een circulaire economie dient afval zo veel mogelijk als grondstof voor nieuwe producten, en worden materialen en producten dus zoveel mogelijk hergebruikt vooraleer ze worden verbrand of gerecycleerd. Dit kadert in het ruimere verhaal van een onduurzame wegwerpmaatschappij waarin we vandaag leven en dat we proberen oplappen door aan recyclage te doen. Maar we willen ook niet ‘minder slecht’ doen, we willen beter doen. Het doel van het circulaire model is om kringlopen te sluiten en te voorkomen dat waarde verloren gaat. Dit staat tegenover de ‘recycling economy’, wat een uitstel van executie is.

Circulaire economie leidt tot innovatie.

Bart Humbeeck, Pixii


Aanpasbaar, demonteerbaar en herbruikbaar bouwen is het begin van alles. Zorg ervoor dat je gebouw zo lang mogelijk kan blijven staan en gemakkelijk een nieuwe invulling kan krijgen. Welke componenten moeten dan precies gerecupereerd worden en hoe aanpasbaar moet een gebouw zijn? Dat varieert natuurlijk van geval tot geval, maar we kunnen ons twee uitersten van een spectrum voorstellen. Het Loblolly huis bijvoorbeeld, gebouwd op Taylor’s Island in de Verenigde Staten, kan als bouwpakket volledig ontmanteld worden. Dit leent zich uitstekend voor constructies die op relatief korte termijn verdwijnen of veranderen. Een ander voorbeeld, aan het andere eind van het spectrum, zijn de Amsterdamse grachthuizen (bv. Maison Dom-Ino, ontworpen door Le Corbusier), vanwege hun ligging en bouwlogica. (Plafondhoogte, ritmering, draagkracht…). Mits enkele minimale aanpassingen kunnen dergelijke constructies eeuwenlang meegaan.

Circulair bouwen is veel meer dan enkel materialen hergebruiken.

Bart Humbeeck, Pixii

Kortom, aanpasbaarheid is de eerste en meest voor de hand liggende kwaliteit van een circulair gebouw. Het is de mate waarin een gebouw kan blijven beantwoorden aan verandering. Geen enkel ontwerp kan echter aan alle mogelijke toekomstscenario’s het hoofd bieden, daarom is het verstandig om verschillende mogelijke scenario’s op te stellen en op basis daarvan zo’n goed mogelijke keuzes te maken.

De gevolgen van demografische evoluties voor scholen in stad Antwerpen

Niet enkel de klimaatsverandering heeft invloed op de manier waarop we bouwen. Ook demografische evoluties zorgen ervoor dat de druk op de schoolcapaciteit voor de verschillende graden snel toenemen. Hierdoor moet niet alleen een acute nood opgelost worden, maar ook een goed doordacht plan voor de toekomst opgesteld worden. In de stad Antwerpen alleen al werden de afgelopen 8 à 9 jaar 11.000 extra plaatsen gerealiseerd, met tegen 2024-2025 nog 11.000 te gaan.

Een schoolomgeving bouwen, vormt een uitdagende mix.

Koen Bastiaens

Scholen moeten in een intensieve samenwerking met de verschillende stadsdiensten uitzoeken wat de mogelijkheden zijn. Elk kind heeft recht op een stoeltje in de klas. Al deze kinderen zijn uniek: elk met zijn/haar eigen karakter, achtergrond, thuissituatie, geloofsovertuiging, sociale status, talent,… Scholen bouwen in een dense binnenstad zoals Antwerpen, vormt dus een uitdagende mix:

• Mobiliteit en gezondheid: maak een gezond mobiliteitsplan voor team, leerlingen en ouders en overweeg een schoolstraat.
• Milieu: overweeg de aanleg van een groene speelplaats en groendaken.
• Afval: zorg dat team, leerlingen en ouders zo weinig mogelijk afval maken en zo goed mogelijk recycleren. bvb iedereen een brooddoos en drinkbus in plaats van drankautomaten en wegwerpverpakkingen.
• Samenleven, innovatie en economie: zit dit al in je leerpakket? Innovatief ondernemen binnen een circulair model in plaats van een ongeremd groeimodel.

Circular Retrofit Lab op de VUB-campus

De bouwsector is wereldwijd verantwoordelijk voor bijna 40% van ons afval. Wetenschappers van de VUB tonen dat bouwen ook circulair en met minder afval kan.
In het kader van het Horizon 2020 BAMB-project (Building As Material Banks) werden er 6 internationale casestudies opgezet. Eén daarvan bevind zich aan de VUB: het ‘Circular Retrofit Lab’. Met de bouw van dit demonstratielabo werden de grenzen afgetoetst van demonteerbare, aanpasbare en herbruikbare (school)gebouwen, vergelijkbaar met meccano bouwdozen. Een cluster van studentengebouwen werd hierbij getransformeerd in een circulair retrofit lab voor dynamische oplossingen rond interne indeling, technische diensten, meubilair en façade. Van september 2016 tot februari 2019 kreeg de eerste verdieping van het gebouw om de zes maanden een nieuwe functie: een co-working space, een eco-guesthouse, etc.

Onderzoek ontmoet praktijk.

Niels De Temmerman

“Het volledige concept van het Circular Retrofit Lab vertrekt vanuit het veranderingsgericht bouwen: het Lab kan ooit terug dienst doen als studentenkot, of als studeerruimte, laboratorium, leslokaal of zelfs een ecologisch gastenverblijf. De tijd dat 1 gebouw 1 functie had is voorbij. Dit pilootproject bewijst ook dat de vooroordelen die nog vaak heersen rond circulair bouwen onterecht zijn: deze nieuwe, innovatieve systemen bieden even veel kwaliteit, comfort en (architecturale) vrijheid als tradionele bouwsystemen en -methodes.” aldus prof. Niels De Temmerman.

‘Stroom’, de nieuwe circulaire secundaire school in Leuven

Deze zomer werd de eerste steen gelegd van de innovatieve circulaire secundaire school ‘Stroom’ in Leuven. De nieuwbouw biedt onderdak aan twaalf klassen en is een schoolvoorbeeld van doordacht ontwerp: multifunctionaliteit, inplanting in de woonomgeving, contact met de buitenruimte en veel aandacht voor flexibiliteit. “Niet alleen maar flexibele klaslokalen dus, maar ook plekken waar er rustig apart of in groepjes gewerkt kan worden, en grote ruimtes voor groepswerken of wanneer leerlingen wat meer bewegingsruimte nodig hebben”, aldus Tom Cortoos.

Een flexibele constructie volgens de principes van het circulair gebouw.

Tom Cortoos

Het ontwerp berust volledig op de principes van circulair bouwen. De ruwbouw is een soort ‘meccano’ die zich makkelijk aanpast, uitbreid of ergens anders herbouwd kan worden. De technische installaties zitten verwerkt in de valse plafonds en zijn vlot aanpasbaar. Dankzij doorgedreven isolatie en energie-efficiënte installaties is het gebouw bijna volledig energieneutraal.

Downloads

Presentatie: Klimaat en circulariteit in scholen(bouw) – Jean-Pascal van Ypersele de Strihou – 26 november 2019
‘De presentatie is te vinden onder 26 november 2019, Gent, 10:30′
Presentatie: Circulair en klimaatadaptief perspectief – Bart Humbeeck – 26 november 2019
Presentatie: Scholenbouw demografisch- en klimaatgestuurd? – Koen Bastiaens – 26 november 2019
Presentatie: Case: Circular Retrofit Lab op de VUB-campus – Niels De Temmerman – 26 november 2019
Presentatie: Case: Stroom, de nieuwe circulaire secundaire school in Leuven – Tom Cortoos – 26 november 2019

Suggesties en evaluatie

Stuur ons uw suggesties en evaluatie door