Handvatten voor circulaire schoolbouw

INSPIRATIE EVENT:

• Introductie tot circulaire scholen(bouw)
  Nele Samson I Cuypers & Q Architecten

  Johan Bonner I Material Mastery

• Praktijkcases: “Circulariteit in het onderwijs: Dorpsschool Vremde” & “Innovatiepartnerschap schoolgebouwen stad Amsterdam”
  Sofie Borré I Cuypers & Q architecten

  Michael den Otter I OMA

  Alexander Verschave I Advocalex

• Van beperking naar kracht: lessen uit Mobile School voor maximale impact
  Arnoud Raskin I MobileSchool.org
• Breakoutsessies
  • Hoe kan de inrichting van een speelplaats impact hebben op meer spel, meer beweging en een ‘buiten’kans zijn om anders te leren?
  • Welzijn in schoolinfrastructuur: Ruimte maken voor groei!
  • De noodzaak van energietransitie lijkt evident, de concrete toepassing niet
  • Circulair denken in actie: van visie naar praktische vernieuwing in jouw school

Ontwerp toekomstgerichte scholen waar circulariteit, pedagogiek en infrastructuur samenkomen.

Een circulaire school is een school met toekomst. De vraag stelt zich dus hoe we scholen meer circulair kunnen maken? De geijkte paden in de bouw en de renovatie van schoolgebouwen, laten vaak onvoldoende ruimte voor circulaire ambities. Om circulariteit te integreren en toekomstgerichte scholen, waar circulariteit, pedagogiek en infrastructuur samenkomen, te realiseren is een andere kijk en werkwijze nodig.

We inspireren u met praktijkvoorbeelden en reiken de handvatten aan om ambities om te zetten in concrete stappen. Kom ontdekken hoe je circulaire schoolgebouwen en leeromgevingen realiseert.

Herbekijk het event

Bekijk de volledige opname van het event

Downloads

Download presentatie Johan Bonner & Nele Samson:
Introductie tot circulaire scholen(bouw)

Download presentatie Sofie Borré, Michael den Otter & Alexander Verschave - 6 mei 2025:
Praktijkcase circulariteit en innovatiepartnerschap

Breakout A - Download presentatie Yannick Van Ovenberghe en Inge Op de Beeck - 6 mei 2025:
Hoe kan de inrichting van een speelplaats impact hebben op meer spel, meer beweging en een ‘buiten’kans zijn om anders te leren?

Breakout B - Download presentatie Liesbeth Reekmans - 6 mei 2025:
Welzijn in schoolinfrastructuur: Ruimte maken voor groei!

Breakout C - Download presentatie Barbara Wauman - 6 mei 2025:
Noodzaak van energietransitie en concrete toepassing

Breakout D - Download presentatie Martine Foulon - 6 mei 2025:
Circulair denken, van visie naar praktische vernieuwing in jouw school

Breakout D - Download presentatie Ann Jacobs - 6 mei 2025:
Circulariteit in IT, slimmer investeren in de toekomst

Introductie tot circulaire scholen(bouw)

“Afval is materiaal zonder identiteit” met deze uitspraak van Thomas Rau duiden Nele Samson (Cuypers & Q Architecten) en Johan Bonner (Material Mastery) hun verhaal rond circulaire scholen. In een wereld waar grondstoffen steeds schaarser, duurder en moeilijker te ontginnen zijn, neemt ook de afvalberg toe. Daarnaast ontsnappen ook scholen niet aan de wijzigende tijdsgeest, Europese, federale en regionale normeringen. Al deze uitdagingen vragen om een radicaal andere benadering van scholenbouw: circulair bouwen. Het is een bewuste strategie boordevol opportuniteiten om efficiënter, mileuvriendelijker en duurzamer met materialen en infrastructuren om te gaan. Niet langer ligt de nadruk op recyclage als eindpunt, maar op hergebruik en onze hulpbronnen veranderingsgericht ontwerpen. Materialen en gebouwen krijgen een identiteit, zodat ze in de toekomst opnieuw gebruikt kunnen worden in plaats van direct afgebroken te worden. Volgens Nele Samson ligt de ultieme opportuniteit in het ontwerpen met het einde in gedachten – of eerder: met het idee dat er géén einde is. “Einde van de levensduur” bestaat niet langer bij circulaire scholenbouw. We sluiten de loop door circulair te denken en we maken we schoolgebouwen toekomstbestendig. Ze worden opgebouwd uit elementen die eenvoudig aanpasbaar, vervangbaar of herbruikbaar zijn.

Ze benadrukken dat de meest circulaire keuze vaak is om niet te bouwen, maar om bestaande gebouwen te hergebruiken en te transformeren. Nieuwbouw moet pas het laatste redmiddel zijn. Een circulaire school realiseren vraagt om een volledig andere mindset en aanpak.. Circulair scholenbouw draait niet enkel om materialen en gebouwen nieuwe invullingen te geven en te hergebruiken, maar om bewust keuzes en planningen te maken op lange termijn, met respect voor de omgeving, de natuur, de mens en de toekomst.

Praktijkcases: “Circulariteit in het onderwijs: Dorpsschool Vremde” & “Innovatiepartnerschap schoolgebouwen stad Amsterdam”.

De nood aan kwaliteitsvolle, duurzame en betaalbare onderwijshuisvesting is zowel in Nederland als België groot. De uitdagingen dat dit teweegbrengt, zijn net zo groot. Twee recente projecten: het Integrale Kindcentrum (IKC) in Amsterdam en de Dorpsschool in Vremde, illustreren hoe deze challenges gerealiseerd kunnen worden via totaal verschillende aanpakken. Ondanks de verschillen op financieel en juridisch vlak en in schaal, proces en context, delen beide projecten één duidelijke rode draad: circulariteit staat centraal. 
In een unieke opstelling toonden Michael den Otter van OMA en Sofie Borré van Cuypers en Q Architecten, in samenwerking met Alexander Verschave van Advocalex om het juridische aspect toe te lichten, en ook de verschillen en gelijkenissen tussen de twee projecten.

Michael den Otter van OMA neemt ons mee in hun innovatieve aanpak, gedreven door de stedelijke context en structurele nood aan nieuwe scholen. De gemeente Amsterdam ging als opdrachtgever op zoek naar vernieuwende marktpartijen voor schoolgebouwen. Dit vormt een moeilijke opgave om te realiseren maar via een samenwerkingsovereenkomst met schoolbesturen werd een project opgestart waarin meerdere experten uitgedaagd werden om mee te denken over toekomstgerichte oplossingen. In tegenstelling tot de brede aanpak in Amsterdam, was het project in Vremde een pak kleinschaliger. Samen met de opdrachtgever realiseerden Cuypers & Q architecten en het schoolbestuur de nieuwe dorpsschool. Sofie Borré van Cuypers & Q vertelt ons over hun meer traditionelere procedure. Ook hierbij werd stevig ingezet op circulariteit als gunningscriterium. Architecten en aannemers werden uitgedaagd om in te zetten op maximale herbruikbaarheid van materialen en omkeerbaarheid van de constructie. 

Alle sprekers beamen het, circulaire ambities, zowel binnen een innovatieve marktbenadering (Amsterdam) als binnen een meer traditionele opdrachtgeversrol (Vremde), kunnen verwezenlijkt worden. Deze twee verschillende cases tonen aan dat er meer dan slechts één juiste manier bestaat om aan circulair en toekomstgericht bouwen te doen. Circulariteit is een noodzaak die zich aanpast aan de complexe context van de hedendaagse wereld, en waar zowel innovatieve als klassieke benaderingen thuishoren.

Van beperking naar kracht: lessen uit Mobile School voor maximale impact Arnoud Raskin

Het onderwijssysteem staat wereldwijd onder druk. “Structurele en duurzame verbetering vraagt om changemakers” is het statement dat Arnoud Raskin (sociaal ondernemer en oprichter van Mobile School en zusterbedrijf StreetwiZe) met ons deelt. Een positieve mindset en circulariteit aan de basis liggen voor die gewenste verandering.

Vaak wordt circulariteit binnen het onderwijs gezien als iets dat zich beperkt tot de fysieke kant van enkel onderwijsgebouwen en infrastructuren. Maar volgens Raskin is circulariteit veel breder dan dat. Circulariteit betekent ook: investeren in jongeren zodat zij op hun beurt waarde kunnen teruggeven aan de school en aan de samenleving. Raskin stelt dat echte transformatie voortkomt uit zelfleiderschap: het vermogen om jezelf kritische vragen te stellen. “Wie ben ik? Wat wil ik bijdragen? Welk verhaal wil ik nalaten?” 
 Verandering is mogelijk, maar het begint altijd bij jezelf. Als we verandering willen zien in het onderwijs, moeten we eerst verandering hebben in de mensen: de changemakers. Zij die durven wagen, die zelfbewust zijn en die beseffen dat circulariteit meer is dan enkel een bouwconcept, maar dat het ook een manier is van leren, leven en leiding geven.

Breakoutsessies

In verschillende breakoutrooms werden volgende sessies aangeboden:

• De noodzaak van energietransitie lijkt evident, de concrete toepassing niet

Hoe is het gesteld met de energieprestatiecertificaten van de scholen? Barbara Wauman van het Vlaams Energiebedrijf (VEB) toonde ons aan dat Vlaanderen nog een aanzienlijk lange weg af te leggen heeft in de energietransities van onderwijsgebouwen. “88% van de onderwijsgebouwen behaalt een X of G energieprestatiecertificaat.” De energiemarkt is niet meer wat het ooit was. “De veranderende energiemarkt biedt naast de vele uitdagingen, ook kansen.” De huidige situatie kan gezien worden als een financieel interessante opportuniteit, waarbij scholen zelf initiatief kunnen nemen om zowel ecologische als economische winst te boeken. 
Hoe scholen zelf actief kunnen bijdragen aan de energietransitie en hoe ze een goede speler op de energiemarkt kunnen worden? “Anders werken” is hierbij essentieel, ook al vormt dit een uitdaging en risico’s, het werkt wel. We moeten van groot naar klein beginnen denken, maar het belangrijkste is dat we zelf actief en effectief aan de slag gaan. Ze wijst ook op de bredere opportuniteiten van deze veranderende energiemarkt. Door de comfort- en gebruiksaspecten van de schoolinfrastructuur te verbeteren, denk aan ventilatie, verlichting, akoestiek, vloeropbouw en het gebruik van biobased materialen, verbeteren niet alleen de energieprestaties van de gebouwen, maar ook de leerprestaties van de studenten. Zo creëren we een gezondere leef- én leeromgeving.

• Welzijn in schoolinfrastructuur: Ruimte maken voor groei!

Heeft uw klas genoeg daglicht en frisse lucht? Is er een plek waar u even tot rust kunt komen? Met deze vragen nodigt Liesbeth Reekmans, Innovation Manager bij Sweco, leerkrachten en directeurs uit om letterlijk positie te kiezen in de ruimte. Zo start haar interactieve breakoutsessie, een moment van bewustwording dat gevolgd wordt door een tweede inzicht: we brengen tegenwoordig een verbluffende 90% van onze tijd binnenshuis door – een trend die begon sinds de Industriële Revolutie. Logisch dus dat we streven naar een gezond binnenklimaat – met comfortabele temperaturen, gezuiverde lucht en verlichting die ons natuurlijke ritme ondersteunt. Denk ook aan zachte savannetinten die ons diepste instinct aanspreken. Maar het kan anders, toont Liesbeth aan met voorbeelden uit internationale projecten. Door opnieuw te verbinden met de natuur en ons creatieve brein, kunnen we samenwerken met natuurlijke elementen – in materialen, bouwstructuren en ventilatie. En vooral: in het ondersteunen van leren. Door kinderen ruimte te geven om zichzelf te zijn. Want, zo sluit Liesbeth af, geef toe: een kind dat leert in en met de natuur, groeit op tot een volwassene die vanzelf kiest voor een circulaire en duurzame wereld.

• Hoe kan de inrichting van een speelplaats impact hebben op meer spel, meer beweging en een ‘buiten’kans zijn om anders te leren?

Een bewegingsvriendelijke speelplaats komt er niet uit zichzelf. Inge Op de Beeck en Yannick Van Ovenberghe van MOEV doorlopen de stappen om tot een gedragen resultaat te komen en wijzen ons alvast op enkele valkuilen. In een eerste fase moet het visie van de speelplaats uitgewerkt worden, vanzelfsprekend denken we bij de visie immers aan wat het team wenst, past het in het educatieve verhaal. Maar wat me de leerling, welke van zijn dromen zijn realistisch? En hoe staan de ouders hierin? Een bewegingsvriendelijke speelplaats is ook niet per se een volledig groene speelplaats, verharding is vaak nuttig of zelfs verplicht. Maar waar mogelijk valt het natuurlijk te overwegen.

Gaan we aan de slag met een analyse dan is het handig om te werken met zoneringen, welke zones hebben we nodig, welke worden niet gebruikt, wat zijn de looplijnen,… Pas als de visie en analyse duidelijk is wordt het tijd voor een ontwerp wat een huwelijk is tussen ruimte en inrichting en aanbod van activiteiten en materialen. Hierbij ligt de focus op het aanbieden van een zo breed mogelijk aanbod aan bewegingsvaardigheden en soorten spel, zo komen we tot een resultaat die door iedereen gesmaakt kan worden zowel diegene die nood hebben aan rust als diegene die op avontuur willen.

Dat alles moet natuurlijk gefinancieerd worden, hierbij kunnen we ook aan alternatieve financiering denken. Kan de buurt erbij betrokken worden, zijn er participatieve mogelijkheden, …

Eens in gebruik stopt het natuurlijk niet, contstante evaluatie en bijsturing zijn een noodzaak. Ook hier kunnen de leerlingen in betrokken worden uiteraard.

• Circulair denken in actie: van visie naar praktische vernieuwing in jouw school

De ICT-infrastructuur is van extreem belang in de huidige, snel veranderende schoolomgeving. Betrouwbare servers en oerdegelijke Macs en Ipads maken het studeren makkelijker en aangenamer. Een stelling die ook schooldirecteur Ann Jacobs (Montessorischool Klimop) volmondig beaamt. “Wij zijn al 13 jaar geleden op de digitale trein gesprongen en - merken we aan vergelijkende tests - met succes en betere resultaten voor de leerlingen.

“Ook de invulling van het meubilair wordt, in de meeste gevallen, pas ‘in -extremis’ gebudgetteerd”, verduidelijkt Wouter (Dox Interieur). “Met schoolinrichting ‘as-a-service’ helpen wij de school om de vernieuwing versneld en volgens eigen budgettering in de vullen. Duurzaam inrichten betekent immers klaar zijn voor de komende decennia.” 

Directeur Martine Foulon (De Ark) volgde het begeleidingstraject van Dox en is laaiend enthousiast. “De individualiteit van de leerling wordt, samen met creativiteit en coöperatief leren, veel beter geaccentueerd in een flexibele, pedagogisch doordachte leeromgeving.”